PATRON

   Kryptonimy: Polski Związek Powstańczy [PZP], Siły Zbrojne w Kraju [SZK]Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej [1939-1945] na obszarze państwa polskiego w granicach RP sprzed 1 września 1939 r stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski [SZP] w utworzony 13 XI 1939 Związek Walki Zbrojnej [ZWZ], który rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego z 14 II 1942 przemianowany został na Armię Krajową [AK].AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie.W zamierzeniach rządu miała to być organizacja ogólnonarodowościowa, ponadpartyjna, a jej Komendant Główny był jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą wszystkich krajowych sił zbrojnych. Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania narodowego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski, który po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe. W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ swoją instrukcją nr 2 zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części: okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie i okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie. Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa, ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940. 30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.Okręgi dzieliły się na Obwody, których na początku 1944 było 280. Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka Obwodów, natomiast w Obwodach - Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek. Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton pełny, liczący 35-50 ludzi, bądź pluton szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności.W lutym 1944 Armię Krajową tworzyło: 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych.W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie: ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942, ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944, płk. Marian Utnik, oraz Oddziały AK na Węgrzech ["Liszt" - ppłk. J. Korkozowicz] i w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"]. Armia Krajowa od swego powstania była organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940.W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna "Znak", PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo: Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie, Narodowe Siły Zbrojne. Poza strukturami AK pozostały grupy komunistyczne: Gwardia Ludowa - Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje.Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943 ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys., w tym: ok. 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów. Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów "cichociemnych". Od 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG: "OSA" - "Kosa 30", "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53", "Zośka", "Agat"-"Pegaz"-"Parasol", "Anatol"-"Miotła", "Czata 49", od 1944 - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe [m.in. zakupy broni, własna, tajna produkcja broni strzeleckiej - m.in. pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica" - granatów, butelek zapalających i materiałów wybuchowych].Armia Krajowa realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów [specjalne akcje zastrzeżone: "Kośba", "Czyszczenie", "Topiel" i "Główki"]. Oddziały Kedywu Okręgu wykonywały również uderzenia w środowiska bandyckie.Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z Komendy Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez płk. Niepokólczyckiego,Wachlarz i Kedyw KG AK, pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej, następnie Kierownictwa Walki Podziemnej.Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego [prowadzona przez BiP], wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu Informacyjnego", szerzenie dezinformacji wśród Niemców [Akcja "N"], wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie do Anglii w VII 1943 informacji o niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde. Zachodnim aliantom Oddział II KG AK przekazał m.in. dane o dyslokacji pancernika "Tirpitz", plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego, sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na terenie GG. Rozpoznano też wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH przebywające na terenie okupowanej Polski.Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. W tym okresie leśne oddziały AK zlikwidowały kilkanaście ekspedycji karnych.Na początku 1944 walczyły 54 oddziały, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza. Utworzone wówczas duże jednostki AK [w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK] starły się Niemcami, na terenach Kresów Wschodnich, a także z sowieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie. Po jego upadku [2 X 1944] jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Sowiecką zostały zdemobilizowane. 19 I 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, m.in. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie. Do moskiewskiej "Łubianki" [z której już nie powrócił] trafił m.in. gen. Okulicki, porwany przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji, m.in. wykonania rozkazu odmówił Okręg białostocki. Powstały nowe organizacje konspiracyjne, np.: Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK], Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN] i wiele, wiele innych. Żołnierze AK byli w okresie stalinizmu prześladowani przez władze komunistyczne, wielu z nich skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie - w tej grupie m.in. płk. "Radosława".

ARMIA KRAJOWA W REGIONIE BIELSKO - BIALSKIM

Po klęsce Polski w wojnie obronnej 1939 r. Bielsko i Biała dostały się pod niemiecką okupację. Wraz z województwem śląskim i zachodnią częścią województwa krakowskiego wcielono je do Rzeszy. W odpowiedzi na terror okupanta już w 1939 r. powstały w regionie bielsko - bialskim zalążki ruchu oporu. Stopniowo działalność konspiracyjną podejmowały różne środowiska polityczne znane z okresu międzywojennego, ale także grupy nie związane z żadnymi nurtami politycznymi.Narodziny konspiracji, która dała początek Armii Krajowej w regionie bielsko - bialskim, nastąpiły jesienią 1939 r. Głównym organizatorem i przywódcą tej konspiracji był kapitan Edward Zajączek ps. "Wolf", znany działacz Stronnictwa Narodowego. Na początku 1940 r. kierowana przez niego organizacja podporządkowała się Związkowi Walki Zbrojnej /ZWZ/ - poprzednikowi Armii Krajowej /AK/. Kpt. Zajączek został inspektorem Inspektoratu Bielskiego ZWZ, obejmującego obwody: Bielski, Oświęcimski, Wadowicki i Żywiecki. Komendantem Obwodu Bielskiego był początkowo kpt. Henryk Boryczko ps. " Doktor Adam", przedwojenny nauczyciel gimnazjum. Inspektorat Bielski wraz z podległymi obwodami należał do Okręgu Śląskiego ZWZ-AK.Miejscowa konspiracja zajmowała się rozbudową siatki organizacyjnej w terenie, niesieniem pomocy osobom prześladowanym i ich rodzinom, redagowaniem i rozpowszechnianiem podziemnej prasy i ulotek, gromadzeniem broni, szkoleniem wojskowym, dywersją, sabotażem i zbieraniem informacji wywiadowczych. Do prowadzenia bieżącej walki z okupantem powołano w ramach ZWZ specjalny pion dywersyjno - bojowy zwany Związkiem Odwetu /później - Kedywem/. W 1940 r. powstały w Beskidach pierwsze grupy partyzanckie.Inspektorat Bielski ZWZ-AK doznał podczas okupacji bolesnych strat. Np. jesienią 1942 r. dotknęły go masowe aresztowania, które objęły ok. 200 osób. Wielu miejscowych żołnierzy ZWZ-AK zginęło w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Taki los spotkał m.in. inspektora E. Zajączka.W latach 1943-1944 przeprowadzono w Inspektoracie Bielskim tzw. akcję scaleniową, podczas której podporządkowano AK oddziały innych organizacji podziemnych - Narodowej Organizacji Wojskowej, Batalionów Chłopskich i Gwardii Ludowej Polskiej Partii Socjalistycznej /łącznie 3-4 tys. ludzi/.W Beskidzie Śląskim i Żywieckim oraz w lasach Podbeskidzia następował ciągły rozwój partyzantki podległej ZWZ-AK. Na terenie Inspektoratu Bielskiego istniały oddziały o kryptonimach "Garbnik","Huta-Podgórze" i "Sosieńki". Z kolei w Podinspektoracie Cieszyńskim operowały m.in. oddziały "Olza","Barania","Strzały","Wędrowiec", /a w jego składzie - grupy "Czantoria" i "Brenna"/. Partyzanci zdobywali broń, wyposażenie i żywność, wymierzali sprawiedliwość konfidentom i przesadnie gorliwym hitlerowcom, staczali walki z niemieckimi patrolami i obławami, atakowali niemieckie posterunki i schroniska, przeprowadzali akcje dywersyjne na kolei, pozyskiwali informacje o nieprzyjacielu, ukrywali osoby poszukiwane przez okupanta, nękali niemieckich osadników i volksdeutschów.W okresie ofensywy wojsk radzieckich na początku 1945 r. oddziały partyzanckie AK prowadziły działania dywersyjne przeciwko Niemcom w strefie przyfrontowej. W Czechowicach-Dziedzicach członkowie AK uniemożliwili Niemcom demontaż urządzeń miejscowej elektrowni i uratowali kopalnię "Silesia"przed zatopieniem. Po przejściu frontu oddziały AK zostały rozwiązane. Niestety, radziecka policja polityczna /NKWD/ i polskie władze komunistyczne rozpoczęły prześladowania członków AK. W tej sytuacji Inspektorat Bielski AK trwał w konspiracji, a odbudowany oddział "Garbnik" podjął działalność antykomunistyczną. Dopiero we wrześniu 1945 r. nastąpiło ujawnienie się Inspektoratu Bielskiego AK wobec władz komunistycznych. Amnestie ogłoszone przez komunistów nie uchroniły jednak żołnierzy AK od represji, które zahamował dopiero rok 1956.
                                                                                                        mgr Rafał Kutryba